ΕΡΑΝΙΣΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥ
Πολύ μεγάλη μορφή αγιότητας στην Όπτινα, ο στάρετς (πνευματικός
πατέρας) Βαρσανούφιος, γεννήθηκε το 1845 στο Όρενμπουργκ της Ρωσίας (στα
σύνορα με το Καζακστάν). Κοσμικά ονομαζόταν Παύλος Ιβάνοβιτς Πλεχάνωφ.
Υπήρξε αξιωματικός του Ρωσικού στρατού, κατείχε ευρεία μόρφωση και
έφτασε μέχρι το βαθμό του συνταγματάρχη. Αναζητητής της γνώσης και του
νοήματος της ζωής, ασχολήθηκε με τη φιλοσοφία, τη μουσική και τη
λογοτεχνία. Συναντήθηκε και με τον άγιο Ιωάννη της Κρονστάνδης, που τον
ασπάστηκε κατά τη διάρκεια μάλιστα της Θείας Λειτουργίας, προμηνύοντας
το μέλλον του. Κάποτε ασθένησε βαριά από πνευμονία, αλλά η Χάρη του
Θεού, ως γλυκύτατη ευφροσύνη, τον επισκέφτηκε στο νοσοκομείο, και άκουσε
φωνή εξ ύψους να του λέει: ‘Πήγαινε στο μοναστήρι της Όπτινα’.
Πράγματι, ο Παύλος ακολούθησε την θεία εντολή και, μετά από μια σειρά
μεγάλων δυσκολιών (του προτείνανε θέση στρατηγού, του βρήκανε σύζυγο
για να μείνει κοσμικός κ.α.), κατέληξε στην Όπτινα, εκάρη εκεί μοναχός,
χειροτονήθηκε στη συνέχεια ιερέας με το όνομα Βαρσανούφιος, και ανάπαυσε
και καθοδήγησε πολλούς πιστούς και προσκυνητές κάτω από το πετραχήλι
του, καθοδηγούμενος και ο ίδιος στα στάδια της μοναχικής υπακοής και της
πνευματικής ζωής από τον στάρετς Νεκτάριο. Μετά το τέλος του
Ρωσοϊαπωνικού πολέμου, ανέλαβε ηγούμενος της φημισμένης σκήτης
διαδεχόμενος τον στάρετς Ιωσήφ.
Μεγάλος ασκητής ο ίδιος, με στερεή πίστη και υψηλή ταπείνωση, διέθετε
άνωθεν το χάρισμα της προορατικότητας, με το οποίο βοήθησε πάρα πολλούς
χριστιανούς. Προς το τέλος της ζωής του κατηγορήθηκε άδικα από κάποιους
μοναχούς, εξορίστηκε από την Όπτινα και διορίστηκε ηγούμενος το 1912 σε
μακρινό μοναστήρι στο Γκολούτβιν. Υπάκουσε, και αφέθηκε στην πρόνοια
του Υψίστου. Ένα ακριβώς χρόνο μετά, την 1η Απριλίου του 1913, τον
κάλεσε ο Θεός στην επουράνια ζωή των δικαίων, αφού εν τω μεταξύ υπέφερε
από επώδυνη ασθένεια. Σεβόμενοι την επιθυμία του, οι αδελφοί μοναχοί τον
ενταφίασαν στην Όπτινα, ενώ η Ιερά Σύνοδος της Ρωσικής Εκκλησίας τον
κατέταξε και αναγνώρισε επίσημα ως άγιο.
ΕΙΠΕ Ο ΓΕΡΟΝΤΑΣ:
Κάθε άνθρωπος στη ζωή του πρέπει να περάσει μια περίοδο θλίψεων,
δοκιμασιών και πολέμου. Βαριά, οδυνηρή η κατάσταση αυτή…. Γι’ αυτήν
ομιλεί ο ψαλμός: «Ωδίνες ως τικτούσης» (Ψλμ. 47,5), και «εξήγαγέ με εις
πλατυσμόν» (Ψλμ. 17,19). Όταν πλησιάζει για τη γυναίκα η ώρα να
γεννήσει, δοκιμάζει φρικτούς πόνους. Μετά, όταν γεννήσει, δοκιμάζει
μεγάλη χαρά, γιατί έφερε ένα καινούριο άνθρωπο στον κόσμο (Ιω. 16,21).
Κατά τον ίδιο τρόπο, κάθε άνθρωπος όταν γεννιέται πνευματικά στην καινή
ζωή, δοκιμάζει πόνο. Μα σιγά σιγά πηγαίνει «εις πλατυσμόν» (σε άνεση και
αναψυχή)….. Όταν πήγαινα στο σχολείο, με έστελναν στο σιδηρουργείο για
να μάθω πώς φτιάχνουν πέταλα για άλογα. Κάποια φορά παρατήρησα πώς ο
σιδεράς έφτιαχνε ένα κομμάτι καραμπίνας. Το μέταλλο το ζέσταινε και το
κατεργαζόταν σε συγκεκριμένη θερμοκρασία ώστε, μετά, στη χρήση, να μη
χαλάει…. Μόνο έτσι, με την (χριστιανική) υπομονή θα εξέλθεις «εις τον
πλατυσμόν» της αγάπης και της ελευθερίας από τα πάθη.
ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΑΠΕΙΝΩΣΗ
Τι ανώτερο και τι καλύτερο αγώνισμα από το να συγχωρήσεις εκείνους
που σε πρόσβαλαν, που σε ύβρισαν, και να υπομένεις τον αδελφό σου;….
Απαρνήσου το θέλημά σου και όλα θα σου λογισθούν σαν μαρτύριο. Η
ταπείνωση και η αγάπη είναι οι μεγαλύτερες αρετές. Είναι αλληλένδετες. Η
μια εξαρτάται από την άλλη, όπως το φως και η θερμότητα. … Όταν ο
άνθρωπος έχει ταπείνωση, τα έχει όλα. Κι όταν δεν έχει ταπείνωση, δεν
έχει απολύτως τίποτα, έστω κι αν κάνει θαύματα…. Πρόοδος στην πνευματική
ζωή σημαίνει πρόοδο σε ταπείνωση…. Οι άγιοι Πατέρες ονομάζουν την
ταπείνωση «στολή της θεότητας», διότι είναι προϋπόθεση της σωτηρίας
μας.…. Όλη η επιστήμη και η σοφία της ζωής περικλείεται στα λόγια:
«Εταπεινώθην και ο Κύριος έσωσέ με» (Ψλμ. 114,6). Μάθε να έχεις
ταπείνωση και υπομονή, και η ειρήνη του Θεού θα σκηνώσει μέσα σου.
ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΓΟΛΟΓΙΑ:
Από την σιωπή γεννάται η ησυχία και από την ησυχία η προσευχή….
‘Πρόσεχε σεαυτώ’ (Α΄ Τιμ. 4,16). Η σιωπή, χωρίς την οποία είναι αδύνατο
να ζει κανείς, είναι άσκηση…. Γιατί, όπως λέει και ο άγιος Ισαάκ ο
Σύρος, η σιωπή είναι το μυστήριο του μέλλοντος αιώνος. Εκείνος που
ασκείται στη σιωπή, προετοιμάζει τον εαυτό του για τη μέλλουσα ζωή…. Ο
άγιος Ιωάννης της Κλίμακος έλεγε: «Κάθε φορά που μιλούσα, ακόμη και για
πνευματικά θέματα, συνήθως το μετάνιωνα. Όταν σιωπούσα, ποτέ»…. Πρέπει
να έχουμε αγάπη ο ένας για τον άλλο και να σταματήσουμε την αργολογία. Ο
προφήτης Δαβίδ λέγει: «Εκλέλοιπεν όσιος». Γιατί όμως δεν υπάρχει πια;
Διότι «μάταια ελάλησεν έκαστος προς τον πλησίον αυτού» (Ψλμ. 11,1-2).
Δεν λένε πια λόγια για ωφέλεια ψυχής αλλά λόγια πεζά, ασήμαντα,
αργολογίες.
ΕΞΟΜΟΛΟΓΗΣΗ ΚΑΙ ΛΟΓΙΣΜΟΙ:
Να φανερώνεις όλους τους λογισμούς σου, ιδιαίτερα εκείνους που
χρονίζουν και δεν σε αφήνουν ήσυχο. Όπως σε όλες τις επιστήμες
προχωρούμε σιγά σιγά, κάτω από την καθοδήγηση ανθρώπου με πείρα, έτσι
και εδώ…. Για την πνευματική σου ζωή να ρωτάς μόνο έναν άνθρωπο, όχι
πολλούς, για να μη σου συμβεί κανένα πνευματικό κάταγμα… Και όταν ακόμη
νομίζεις ότι δεν έχεις τίποτα να εξομολογηθείς, εσύ όμως να έρχεσαι, για
να παίρνεις δύναμη… Με τη συμβουλή (του πνευματικού) οι παγίδες του
διαβόλου διαλύονται… Να φωνάζεις τον Ιησού. Το όνομά Του θα διώξει (τους
λογισμούς). Τους νέους ο διάβολος τους πειράζει με ακάθαρτες σκέψεις
και τους γεροντότερους με λογισμούς μνησικακίας και παλαιότερες
αμαρτίες. Να αντιστεκόμαστε με την προσευχή. Πρέπει να μιμούμεθα τον
Δαβίδ που, όταν πήγε να μονομαχήσει με τον Γολιάθ, φυσικά δεν πήγε με
αδειανά χέρια. Ποιος όμως ήταν ο οπλισμός του; Ένα κοτρώνι. Μια πέτρα.
«Η δε πέτρα ην ο Χριστός» (Α΄ Κορ. 10,4)….
«Αυτός δε διελθών δια μέσου αυτών επορεύετο» (Λουκ. 4,30): Οι
Εβραίοι, εξαγριωμένοι με τον Χριστό, τον οδήγησαν σε ένα ύψωμα. Η λέξη
‘εξαγρίωση’ δηλώνει τους εμπαθείς λογισμούς, οι οποίοι σαν άλλοι Εβραίοι
προσπαθούν να μας σύρουν στην άβυσσο. Μα ο πνευματικά υγιής νους
(οφθαλμός της ψυχής) τούς προσπερνάει, χωρίς να υποστεί ζημία. Και
προχωρώντας έτσι, φτάνει στην άνω Ιερουσαλήμ… (Με την εξομολόγηση, την
ταπείνωση και την προσευχή απομακρύνεται και η απόγνωση). Η απόγνωση και
η μελαγχολία, σαν άλλη πανούκλα (γιατί πρόκειται για αρρώστια της
ψυχής) ορμάει σε πολλούς. Η ζωή τότε γίνεται ανυπόφορη. Σε πιάνει μια
αδιαφορία και αδράνεια για όλα. Να μην θέλεις να κάνεις απολύτως τίποτα…
Λύπη δυστυχώς, αφόρητη λύπη…. Το δαιμόνιο της ακηδίας επιτίθεται με την
μελαγχολία και την απελπισία…. Σήμερα, επειδή δεν έχουμε να
παρουσιάσουμε ασκητικά αγωνίσματα σωζόμαστε μόνο με την υπομονή, την
ανεξικακία και την εξομολόγηση…
ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΠΡΟΣΕΥΧΗ
Δικό μας χρέος είναι να αγωνιζόμαστε, και ο Θεός θα ενεργήσει σύμφωνα
με την υπόσχεσή Του: «Ελευσόμεθα και μονήν παρ’ αυτώ ποιήσωμεν» (Ιω.
14, 23). Θα έρθει κοντά μας, μέσα μας, και θα παίξει τη δική Του
μουσική… Γι’ αυτού του είδους τη μουσική μιλάνε οι ψαλμοί: «Ισχύς μου
και ύμνησίς μου ο Κύριος» (117,14), «Άσομαι και ψαλώ τω Κυρίω» (26,6),
«Ψαλώ τω Θεώ μου έως υπάρχω» (103,33). Όσοι έχουν την πνευματική
προσευχή, έχουν και πνευματική χαρά. Και γι’ αυτό βγαίνουν στα μάτια
τους δάκρυα…. Χρειάζεται όμως υπομονή και επιμονή. Ο διάβολος προσπαθεί
με κάθε τρόπο να μας εμποδίσει από το σωτήριο αυτό έργο. Μας ενσπείρει
το λογισμό ότι η ενασχόληση με την ευχή (του Ιησού) είναι χάσιμο χρόνου
και μάταιος κόπος. Μας λέει ότι φτάσαμε σε μέτρα αγιότητας… Τέτοιους
λογισμούς πρέπει να τους αντιμετωπίζουμε με υπομονή…. Σ’ αυτό έγκειται
όλη η ουσία: Να έχεις αδιάλειπτη τη μνήμη του Θεού. Σκοπός της προσευχής
του Ιησού αυτός είναι («Κύριε, Ιησού Χριστέ, Υιέ του Θεού, ελέησόν με
τον αμαρτωλόν»)…. Κανένας δεν πάει κατευθείαν στο Πανεπιστήμιο… πρέπει
πρώτα να μάθει το αλφάβητο…. Και δεν είναι σωστό σε ώρα κοινής λατρείας
να αυτοσχεδιάζουμε (στην προσευχή). Οι προσευχές της λατρείας είναι
καθορισμένες από την Εκκλησία….
Κατά τη διάρκεια της λειτουργίας να προσέχεις στα ψαλλόμενα και
αναγνώσματα…. Εκείνος που έχει εσωτερική προσευχή, η προσευχή γι’ αυτόν
είναι κάτι το φυσιολογικό, όπως η αναπνοή… δεν διακόπτεται. Γι’ αυτό
έχει λεχθεί: «Κολληθήτω η ευχή μετά της αναπνοής σου» και «Εγώ καθεύδω
και η καρδιά μου αγρυπνεί» (Σοφία Σειράχ, 5,2)… Ένα ξίφος έχουμε: την
προσευχή του Ιησού. Γράφει ο της Κλίμακος: «Μάστιζε τους αοράτους
εχθρούς με αυτό το ξίφος. Ισχυρότερο όπλο δεν θα βρεις στον ουρανό και
στη γη». Ολόκληρη η ζωή είναι ένας αγώνας με τους λογισμούς. Γι’ αυτό η
ευχή του Ιησού μάς είναι απαραίτητη. Πολύ μεγάλο βοήθημα και ο ψαλμός
90: «Ο κατοικών εν βοηθεία του Υψίστου». Η προσευχή αυτή σώζει από
μεγάλους κινδύνους. ‘Μακάριοι οι καθαροί τη καρδία, ότι αυτοί τον Θεό
όψονται’ (Ματθ. 5,8)…. Η επιστημονική γνώση μπορεί να γίνει κτήμα όλων, η
ηθική όμως γνώση και η καθαρότητα της καρδίας μόνο των χριστιανών…
Εμείς ξοδεύουμε την νύχτα στον ύπνο, ενώ οι παλαιοί Πατέρες την εξόδευαν
στην προσευχή…. Από την στιγμή μάλιστα που παίρνεις την απόφαση για μια
πιο προσεκτική ζωή, ξεσηκώνονται εναντίον σου πειρασμοί και προσβολές.
ΕΡΕΥΝΑΤΕ ΤΑΣ ΓΡΑΦΑΣ
Μερικοί λένε: «Δεν
πιστεύω γιατί δεν υπάρχουν αποδείξεις». Τους απαντάμε: «Πριν απορρίψεις
κάτι, οφείλεις να το έχεις εξετάσει». Ο ευαγγελιστής Ιωάννης λέγει
αυστηρά: «Δοκιμάζετε τα πνεύματα» (Α΄ Ιω. 4,1). Δηλαδή, θέλεις να βρεις
την αλήθεια; Θέλεις να μάθεις από πρώτο χέρι, αν τα λόγια του Χριστού
«μακάριοι οι πτωχοί τω πνεύματι … μακάριοι οι πραείς…» δεν είναι
αερολογίες, αλλά ζωή; Κάμε τα πράξη. Δοκίμασέ τα…. Αν αυτό δεν το
κάνεις, δεν έχεις το δικαίωμα να τα απορρίπτεις. Και πολύ περισσότερο,
δεν μπορείς να λες ότι το Ευαγγέλιο λέει ανοησίες….. Από την παραλία
ξεκινάει κανείς και περπατάει για να μπει στην θάλασσα. Στην αρχή βρέχει
τα πόδια του μέχρι τα γόνατα, και μετά προχωράει όλο και πιο βαθιά.
Μερικοί πηγαίνουν κατευθείαν στα βαθιά. Διάβαζε βιβλία (Πατέρων), αλλά
μην μπαίνεις σε λεπτολογίες και αναλύσεις. Καλύτερα να παρακαλείς τον
Θεό να σε φωτίζει…. Όλα αυτά πρέπει να κατανοούνται με τρόπο
πνευματικό... Μερικοί όμως, χωρίς να καταλαβαίνουν ότι πρόκειται για
πνευματικά υψηλά πράγματα, δεν τα κατανοούν σωστά. Και γι’ αυτό εύκολα
πλανώνται. Για παράδειγμα:…. Ο απόστολος Παύλος λέγει, πως οι Ιουδαίοι
μέχρι σήμερα έχουν κάλυμμα στα μάτια τους που τους εμποδίζει να
κατανοούν σωστά την Αγία Γραφή. Φυσικά αυτό το κάλυμμα δεν είναι κάποιο
υλικό ύφασμα. Διαβάζομε για τα Σεραφείμ ότι καλύπτουν τα πρόσωπά τους με
τα φτερά τους. Αλήθεια, τι είδους φτερά έχουν οι ασώματοι άγγελοι; Και
τι άραγε σημαίνουν τα λόγια αυτά; Απλά, ότι δεν μπορούν να ατενίσουν
ολόκληρη τη δόξα του Θεού.
ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΓΡΑΦΗΣ
Άνοιξε το Ευαγγέλιο και διάβασε: «Ο Ιησούς είδε τον Ναθαναήλ να
πλησιάζει και λέει σ’ αυτόν: ‘Να ένας γνήσιος Ισραηλίτης, χωρίς δόλο
μέσα του’. ‘Από πού με ξέρεις;’, τον ρωτάει ο Ναθαναήλ. Και ο Ιησούς τού
απάντησε: ‘Προτού σου πει ο Φίλιππος να έρθεις, σε είδα που ήσουν κάτω
από τη συκιά’. Τότε ο Ναθαναήλ του είπε: ‘Διδάσκαλε, εσύ είσαι ο Υιός
του Θεού, εσύ είσαι ο βασιλιάς του Ισραήλ’. Και ο Ιησούς τού αποκρίθηκε:
‘Επειδή σου είπα πως σε είδα κάτω από τη συκιά, γι’ αυτό πιστεύεις; Θα
δεις μεγαλύτερα πράγματα απ’ αυτά’ («Μείζω τούτων όψει») (Ιω. 1, 48-51).
Αυτά τα λόγια ισχύουν για τον καθένα μας. Αυτό, είναι η αρχή της
κάθαρσης του νου: όταν ο άνθρωπος αρχίζει και βλέπει πράγματα που
προηγουμένως δεν τα έβλεπε… που ποτέ δεν το φανταζόταν ότι υπήρχαν.
Έτσι, σταδιακά, ο Κύριος αφαιρεί το πέπλο της εσωτερικής τύφλωσης….
Ολόκληρη η αγία Γραφή περιβάλλεται από ένα μυστήριο. Τα νοήματά της
είναι ανεξάντλητα. Η αγία Γραφή μοιάζει με κρεμμύδι. Κάθε φορά που
ξεφλουδίζεις ένα φύλλο, ανακαλύπτεις και δεύτερο. Έτσι και με την μελέτη
της αγίας Γραφής. Πίσω από το πρώτο της νόημα κρύβεται ένα δεύτερο,
βαθύτερο κ.ο.κ… Δηλαδή, εκτός από τα απλά ιστορικά γεγονότα που
περιγράφει, υπάρχει και άλλο βαθύτερο νόημα. Η προτύπωση. Και αυτό
αποκαλύπτεται στον άνθρωπο ανάλογα με τον βαθμό της κάθαρσης του νου.
Παράδειγμα: Η διάβαση της Ερυθράς θάλασσας από τους Εβραίους είναι
ταυτόχρονα και προτύπωση του βαπτίσματος της Καινής Διαθήκης, χωρίς το
οποίο δεν μπορεί να εισέλθει ο άνθρωπος στη Βασιλεία του Θεού…. Όταν ο
Μωυσής πήρε πάλι εντολή να ξαναχτυπήσει τη θάλασσα με το ραβδί του (αυτή
τη φορά οριζόντια), με τις δύο κινήσεις που έκανε (προηγουμένως είχε
χαράξει κάθετη γραμμή) σχημάτισε ένα σταυρό…. Όταν ένας άνθρωπος
βυθίζεται στο νερό της κολυμβήθρας, σαν σε μια άλλη θάλασσα, αφήνει εκεί
μέσα τον παλαιό άνθρωπο της αμαρτίας και βγαίνει καθαρός και αγνός. Ο
Φαραώ και η πανστρατιά του συμβολίζουν την τυραννία του κακού και της
αμαρτίας. Όλη η ανθρωπότητα, πριν την έλευση του Χριστού βρισκόταν κάτω
από την εξουσία του διαβόλου, ανεξάρτητα από τα οποιαδήποτε έργα
δικαιοσύνης. Έτσι λοιπόν, με το άγιο βάπτισμα ο άνθρωπος ελευθερώνεται
από τον διάβολο, όπως οι Ισραηλίτες ελευθερώθηκαν από τον Φαραώ, τότε
που εβγήκαν από τη θάλασσα, και ξέφυγαν από την καταδίωξη του Φαραώ.
ΚΑΘΟΔΗΓΗΣΗ ΑΠΟ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟ ΠΑΤΕΡΑ
Υπάρχουν πολλοί και διάφοροι δρόμοι σωτηρίας. Μα ο πιο σύντομος και
ευθύς δρόμος, που οδηγεί όχι μόνο προς τη σωτηρία αλλά και προς τη
χριστιανική τελειότητα, είναι η καθοδήγηση από τους γέροντες. Γι’ αυτό
και ο διάβολος τον μισεί πολύ. Αν ρωτήσεις κάτι τον γέροντά σου, ο
Κύριος θα του φανερώσει το θέλημά Του, ανάλογα με την εμπιστοσύνη που
του έχεις. Ακόμη και σε έγγαμο κληρικό να προστρέξει κανείς, ζητώντας με
ειλικρίνεια το θέλημα του Θεού, ο Θεός θα του μιλήσει ανάλογα με την
πίστη του. Οι άγιοι Πατέρες λένε, ακόμη και παιδί να ρωτήσεις με πίστη, ο
Θεός θα σου φανερώσει το θέλημά Του. Αν όμως θελήσεις να δοκιμάσεις εσύ
τον Θεό, τότε ο Θεός, και προφήτη ακόμη μπορεί να βάλει να σου πει
ψέματα… Η αυτοεξέταση οδηγεί σε αυτομεμψία. Η αυτομεμψία οδηγεί σε
αναγνώριση της αδυναμίας μας και σε μετάνοια. Και η μετάνοια τελικά
στρέφει την σκέψη μας στον Θεό… Γι’ αυτό είναι αρκετό για τον άνθρωπο να
θυμάται τις αμαρτίες του. Να εξετάζει τη ζωή του, και να λέει: «Κύριε,
συγχώρησέ με που λύπησα τον αδελφό μου, που έκαμα την τάδε και την τάδε
αμαρτία»…. Να αγωνίζεσαι με όλες σου τις δυνάμεις εναντίον του πάθους,
από το οποίο υποφέρεις περισσότερο….
Τι ήταν αυτό που έσωσε τον Τελώνη; Η αναγνώριση της αμαρτωλότητάς
του…. Ο Τελώνης ομολόγησε ότι είναι αμαρτωλός, αλλά με ελπίδα στο έλεος
του Θεού... Ο Κύριος είπε: «Δεν ήρθα για τους δικαίους, αλλά για τους
αμαρτωλούς» (Λουκ. 5,32)…. Ο Θεός αντιτάσσεται στους υπερήφανους… Ο
υπερήφανος, κατά κάποιον τρόπο, εξομοιώνεται με τον διάβολο…. Ο άνθρωπος
έχει υποχρέωση να βρίσκεται πάντα σε νήψη και εγρήγορση… Όλοι οι
άνθρωποι είναι αδύναμοι. Και εμείς πρέπει να έχουμε κατανόηση και να
τους συγχωρούμε….
[ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΟΣΙΟΥ ΣΤΑΡΕΤΣ ΝΙΚΩΝΟΣ ΜΠΕΛΙΑΕΦ (+1931), «ΡΗΜΑΤΑ
ΖΩΗΣ» (Το ημερολόγιό του), ΕΚΔΟΣΗ Ι. ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΝΙΚΟΠΟΛΕΩΣ, ΠΡΕΒΕΖΑ
2006]
Εικόνα από: http://komposxoini.blogspot.gr/2013/04/5-1845-1-1913-100.html
